جنگ تجاری چیست؟ دلایل، پیامدها و نمونه‌ها و بررسی جنگ تجاری ۲.۰

دلایل وقوع جنگ تجاری

جنگ‌های تجاری معمولاً به دلایل متعددی بین کشورها شکل می‌گیرند و ریشه در نگرانی‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارند. در ادامه، مهم‌ترین دلایل بروز جنگ‌های تجاری را با جزئیات بررسی می‌کنیم:

1. حمایت از صنایع داخلی (Protectionism)

یکی از رایج‌ترین دلایل شروع جنگ تجاری، تلاش کشورها برای محافظت از صنایع داخلی در برابر رقابت خارجی است. این سیاست که به نام حمایت‌گرایی شناخته می‌شود، شامل اعمال تعرفه‌های سنگین بر واردات یا محدودیت‌های وارداتی (مانند سهمیه‌بندی یا ممنوعیت) است.

مثال: اگر یک کشور دارای صنعت فولاد ضعیفی باشد و با واردات ارزان فولاد خارجی تهدید شود، ممکن است برای حفظ اشتغال و تداوم فعالیت کارخانه‌های داخلی، بر واردات فولاد تعرفه اعمال کند.

تحلیل: این رویکرد ممکن است در کوتاه‌مدت مفید باشد، اما در بلندمدت می‌تواند منجر به کاهش بهره‌وری، نبود نوآوری و افزایش قیمت برای مصرف‌کنندگان شود.

2. کاهش کسری تراز تجاری (Trade Deficit Reduction)

کشورهایی که واردات آن‌ها از صادرات بیشتر است، با کسری تراز تجاری مواجه می‌شوند. برای کاهش این کسری، دولت‌ها ممکن است واردات را محدود کنند و صادرات را تقویت نمایند.

مثال: آمریکا در دهه‌های اخیر با کسری تجاری سنگینی به‌ویژه در برابر چین روبرو بوده و همین مسئله بهانه‌ای برای اعمال تعرفه بر کالاهای چینی شد.

تحلیل: اگرچه هدف کاهش وابستگی به واردات است، اما در عمل، برخی از این سیاست‌ها به جای کاهش کسری، باعث اختلال در زنجیره تأمین جهانی و گران‌تر شدن تولید داخلی می‌شوند.

3. مقابله با رقابت ناعادلانه و دامپینگ (Anti-dumping)

یکی از دلایل عمده‌ی جنگ تجاری، شکایت کشورها از سیاست‌های تجاری ناعادلانه رقبایشان است. این ناعادلانه بودن ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• یارانه‌های دولتی سنگین به صادرات
• دامپینگ (فروش کالا به قیمت کمتر از هزینه تولید)
• دستکاری نرخ ارز برای ارزان نگه داشتن صادرات

مثال: بسیاری از کشورها چین را متهم کرده‌اند که با دادن یارانه‌های دولتی به صنایع خود، امکان رقابت را از تولیدکنندگان خارجی گرفته است.

تحلیل: در این موارد، کشور آسیب‌دیده ممکن است برای برقراری «رقابت عادلانه»، اقدام به اعمال تعرفه یا محدودیت واردات کند. با این حال، تشخیص دامپینگ یا حمایت ناعادلانه گاهی پیچیده و محل مناقشه است.

4. فشار سیاسی یا ابزار ژئوپلیتیکی

گاهی اوقات جنگ‌های تجاری نه به دلایل صرفاً اقتصادی، بلکه به دلایل سیاسی و امنیتی آغاز می‌شوند. در این حالت، اقدامات تجاری به عنوان اهرم فشار برای دستیابی به اهداف دیپلماتیک یا تغییر رفتار سیاسی کشور هدف استفاده می‌شوند.

مثال: آمریکا در قبال روسیه و ایران، تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری را برای فشار سیاسی به کار برده است.

تحلیل: در این موارد، جنگ تجاری بخشی از استراتژی ژئوپلیتیکی است و آثار اقتصادی آن ممکن است در اولویت دوم قرار گیرد. البته این رویکرد می‌تواند تنش‌های بین‌المللی را تشدید کند.

5. واکنش تلافی‌جویانه (Retaliation)

در بسیاری از مواقع، جنگ تجاری از یک اقدام اولیه آغاز شده و سپس با پاسخ تلافی‌جویانه طرف مقابل، تشدید می‌شود. این حالت بیشتر زمانی اتفاق می‌افتد که کشورها وارد چرخه‌ای از «اقدام و واکنش» می‌شوند.

مثال: در جریان جنگ تجاری چین و آمریکا، پس از اعمال تعرفه توسط آمریکا، چین نیز به همان میزان بر کالاهای آمریکایی تعرفه وضع کرد.

تحلیل: این رفتار تلافی‌جویانه معمولاً به‌جای حل مشکل، آن را عمیق‌تر کرده و احتمال توافق را کاهش می‌دهد. در نتیجه، اقتصاد هر دو طرف و حتی اقتصاد جهانی آسیب می‌بیند.

6. حفظ استقلال اقتصادی و امنیت ملی

برخی کشورها جنگ تجاری را راهی برای کاهش وابستگی به واردات کالاهای حیاتی مانند غذا، دارو، انرژی یا فناوری می‌دانند. این نوع نگاه معمولاً در چارچوب امنیت ملی یا خودکفایی است.

مثال: در دوران همه‌گیری کرونا، برخی کشورها صادرات تجهیزات پزشکی و دارو را محدود کردند تا نیازهای داخلی خود را تأمین کنند.

تحلیل: گرچه در شرایط خاص این سیاست توجیه‌پذیر است، اما در شرایط عادی می‌تواند باعث افزایش هزینه‌ها و کاهش بهره‌وری شود.

مزایا و معایب جنگ تجاری

1. حمایت از صنایع داخلی: با اعمال تعرفه‌ها، کالاهای خارجی گران‌تر می‌شوند و در نتیجه تولیدکنندگان داخلی فضای رقابتی بیشتری پیدا می‌کنند.
2. کاهش وابستگی به واردات: کشورها تشویق می‌شوند تا به سمت تولید داخلی کالاهای اساسی حرکت کنند.
3. افزایش درآمدهای دولتی: تعرفه‌های وارداتی می‌توانند به‌عنوان منبع درآمد برای دولت‌ها عمل کنند.
4. ابزار فشار سیاسی: از جنگ تجاری می‌توان برای تغییر رفتار سیاسی یا اقتصادی کشور مقابل استفاده کرد.

معایب جنگ تجاری

1. افزایش قیمت برای مصرف‌کنندگان: کالاهای وارداتی گران‌تر شده و قدرت خرید مردم کاهش می‌یابد.
2. تضعیف روابط بین‌المللی: ایجاد تنش با شرکای تجاری می‌تواند به کاهش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی منجر شود.
3. احتمال واکنش تلافی‌جویانه: کشور مقابل نیز اقدام مشابهی انجام داده و در نتیجه تنش تشدید می‌شود.
4. اختلال در زنجیره تأمین جهانی: بسیاری از صنایع وابسته به واردات مواد اولیه یا قطعات هستند و جنگ تجاری ممکن است روند تولید را مختل کند.

مقایسه مزایا و معایب جنگ تجاری

مزایا (✅)	معایب (❌)
حمایت از صنایع داخلی	افزایش قیمت کالاها برای مصرف‌کنندگان
کاهش وابستگی به واردات	تنش در روابط بین‌المللی و بی‌اعتمادی
افزایش درآمد دولت از محل تعرفه‌ها	احتمال پاسخ تلافی‌جویانه از سوی کشور مقابل
استفاده به‌عنوان اهرم فشار سیاسی یا امنیتی	اختلال در زنجیره تأمین و کاهش بهره‌وری صنعتی

جنگ تجاری ۲.۰ میان آمریکا و چین

در سال ۲۰۲۵، با بازگشت دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری ایالات متحده، موج جدیدی از تنش‌های اقتصادی میان واشنگتن و پکن آغاز شد که بسیاری از تحلیلگران آن را «جنگ تجاری ۲.۰» می‌نامند. این مرحله، از نظر ابعاد، شدت و زمینه‌های راهبردی، تفاوت‌های قابل‌توجهی با دور اول جنگ تجاری در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ دارد.

آغاز تنش‌های تازه

در تاریخ ۹ آوریل ۲۰۲۵، تعرفه‌ای معادل ۵۰ درصد به‌طور افزایشی به تعرفه ۳۴ درصدی قبلی بر کالاهای وارداتی از چین افزوده شد. این تصمیم، عملاً یک پیام آشکار برای ورود به یک مرحله‌ی تشدید شده از جنگ تجاری بود. در مقابل، چین نیز با آمادگی کامل برای اقدامات متقابل، اعلام کرد که «تا پایان خواهد جنگید.»

عدم وجود نشانه‌ای از مذاکره

با وجود ابراز تمایل دولت ترامپ به مذاکره با شرکای آسیایی، هیچ نشانه‌ روشنی از آغاز گفت‌وگوهای تجاری مستقیم با چین به چشم نمی‌خورد. این در حالی است که تحلیلگران معتقدند دولت چین نیز به دلیل فشار افکار عمومی داخلی و حساسیت‌های دیپلماتیک، تمایلی به عقب‌نشینی یک‌جانبه ندارد.

واکنش چین: ابزارهای پیشرفته و هدفمند

چین در سال‌های اخیر، مجموعه‌ای از ابزارهای تجاری و مالی را برای مقابله با چنین شرایطی توسعه داده است. در پاسخ به موج تازه تعرفه‌ها، پکن اقدامات زیر را در پیش گرفته است:

• اقدامات تلافی‌جویانه هدفمند: شناسایی بخش‌هایی از بازار آمریکا که آسیب‌پذیری بیشتری دارند، بدون ایجاد فشار شدید بر اقتصاد داخلی چین.
• تحریک افکار عمومی: افزایش گرایش به تحریم مصرفی کالاهای آمریکایی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی چین.
• ابزارهای کلان اقتصادی: کاهش نسبت ذخیره قانونی بانک‌ها، گسترش بدهی دولت، و مداخله در بازارهای مالی برای حفظ ثبات روانی سرمایه‌گذاران.
• تنوع‌بخشی به روابط تجاری: تقویت تجارت با اروپا و آسیا به‌منظور کاهش وابستگی به آمریکا.

آثار ژئوپلیتیک و بین‌المللی

چین به‌دقت در حال رصد روند مذاکرات سایر کشورها با ایالات متحده است. اگر کشورهایی در اروپا و آسیا تصمیم به مذاکره و همکاری با واشنگتن بگیرند، چین ممکن است در شرایطی قرار گیرد که برای جلوگیری از انزوا، وارد گفت‌وگوهای پرریسک با دولت ترامپ شود.

چشم‌انداز آینده

«جنگ تجاری ۲.۰» به‌مراتب پیچیده‌تر از دور اول به‌نظر می‌رسد. دو کشور اکنون نه‌تنها به دنبال امتیازگیری اقتصادی، بلکه در حال آزمودن جایگاه خود در نظم جدید جهانی هستند. اگر این روند ادامه پیدا کند، احتمال دارد بخش بزرگی از زنجیره تأمین جهانی، تجارت دیجیتال، و حتی روابط ژئوپلیتیک دستخوش تغییرات جدی شود.

نمونه‌های تاریخی جنگ تجاری

1. جنگ تجاری میان ایالات متحده و چین (2018–2020)

شرح ماجرا:
در سال 2018 دولت دونالد ترامپ با هدف کاهش کسری تجاری آمریکا با چین، تعرفه‌هایی سنگین بر واردات کالاهای چینی وضع کرد. چین نیز در پاسخ، تعرفه‌های مشابهی بر کالاهای آمریکایی اعمال کرد.

علل اصلی:

• کسری تراز تجاری آمریکا با چین
• اتهام سرقت مالکیت معنوی از سوی شرکت‌های چینی
• اجبار شرکت‌های آمریکایی به انتقال فناوری در چین

پیامدها:

• افزایش قیمت کالاهای مصرفی در آمریکا
• ضربه به کشاورزان آمریکایی (به‌ویژه صادرات سویا)
• اختلال در زنجیره تأمین جهانی
• کند شدن رشد اقتصادی در هر دو کشور
• امضای فاز اول توافق تجاری در ژانویه 2020 برای کاهش تنش

2. جنگ تعرفه‌ای آمریکا با اتحادیه اروپا بر سر فولاد و آلومینیوم (2018)

شرح ماجرا:
دولت ترامپ در سال 2018 تعرفه‌هایی معادل 25٪ بر فولاد و 10٪ بر آلومینیوم وارداتی از کشورهای مختلف (از جمله اتحادیه اروپا) اعمال کرد. این تصمیم به بهانه حفظ امنیت ملی آمریکا اتخاذ شد.

پاسخ اتحادیه اروپا:

• اعمال تعرفه‌های متقابل بر کالاهای آمریکایی مانند موتور هارلی دیویدسون، بوربون، و محصولات کشاورزی
• شکایت به سازمان تجارت جهانی (WTO)

نتایج:

• تضعیف روابط اقتصادی فراآتلانتیک
• افزایش هزینه تولید برای بسیاری از صنایع آمریکایی که به فولاد وارداتی وابسته بودند

3. جنگ تجاری بین ایالات متحده و ژاپن (دهه 1980)

زمینه تاریخی:
در دهه ۱۹۸۰، افزایش صادرات خودروها و محصولات الکترونیکی ژاپن به آمریکا موجب بروز نارضایتی در میان تولیدکنندگان آمریکایی شد.

اقدامات آمریکا:

• اعمال محدودیت‌های وارداتی و تعرفه‌ها
• فشار بر ژاپن برای توافق داوطلبانه در کاهش صادرات خودرو به آمریکا

نتایج:

• افزایش سرمایه‌گذاری ژاپنی‌ها در خاک آمریکا
• کاهش نسبی تنش، اما حفظ فضای رقابتی سنگین بین دو کشور
• زمینه‌سازی برای سیاست‌های محافظه‌کارانه بیشتر در دهه‌های بعد

4. جنگ تجاری میان اتحادیه اروپا و روسیه (پس از 2014)

شرح ماجرا:
پس از الحاق کریمه توسط روسیه در سال 2014، اتحادیه اروپا و آمریکا تحریم‌های اقتصادی بر روسیه اعمال کردند. روسیه نیز با اعمال محدودیت بر واردات کالاهای اروپایی، به‌ویژه محصولات کشاورزی، پاسخ داد.

پیامدها:

• ضربه به بخش کشاورزی اروپا
• تقویت روابط تجاری روسیه با چین، هند و سایر کشورها
• تسریع در تلاش روسیه برای خودکفایی غذایی

5. جنگ تجاری بریتانیا با مستعمرات آمریکایی (قرن 18)

زمینه تاریخی:
در دهه‌های منتهی به انقلاب آمریکا، بریتانیا تلاش کرد با اعمال مالیات‌ها و تعرفه‌های مختلف (نظیر قانون چای و قانون قند) درآمد خود از مستعمرات آمریکایی را افزایش دهد.

نتایج:

• بروز نارضایتی شدید در مستعمرات
• جنبش “بدون نمایندگی، مالیات غیرقانونی است”
• تحریم کالاهای بریتانیایی از سوی مستعمره‌نشینان
• وقوع انقلاب آمریکا و اعلام استقلال در سال 1776

نتیجه‌گیری

جنگ‌های تجاری می‌توانند در کوتاه‌مدت از صنایع داخلی محافظت کنند، اما در بلندمدت اغلب منجر به افزایش قیمت‌ها، کاهش رشد اقتصادی و تنش‌های بین‌المللی می‌شوند. همکاری بین‌المللی و تجارت آزاد معمولاً به نفع همه کشورهاست و می‌تواند به رشد اقتصادی پایدار منجر شود.

سئوالات متداول